Αρχαιολογικές Ανασκαφές

Αρχαιότητες και Ανασκαφές στις Ολυμπιακές Αθλητικές Εγκαταστάσεις Αμαρουσίου

Η Β΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων επιθυμεί να καλωσορίσει τους επισκέπτες στον ευρύτερο χώρο του Ολυμπιακού Σταδίου όπου σημαντικά αρχαία λείψανα ήρθαν στο φως κατά τη διάρκεια των εργασιών για τα Ολυμπιακά Έργα σ΄ένα τόπο όπου κατά την αρχαιότητα λατρευόταν η Αμαρυσία Άρτεμις.

 

Μνημεία Περιοχής Ολυμπιακών Εγκαταστάσεων Αμαρουσίου (ΟΑΚΑ)

  1.  Ρωμαϊκή δεξαμενή στη Λασσάνη
  2. Θέση ανεύρεσης τεφροδόχου κάλπιδος κλασικών χρόνων
  3. Ελληνιστική δεξαμενή οδού Αρτέμιδος
  4. Πορεία πήλινου ρωμαϊκού αγωγού
  5. Πορεία πήλινου ρωμαϊκού αγωγού
  6. Ρωμαϊκή δεξαμενή ΒΑ Ολυμπιακού Σταδίου
  7. Ρωμαϊκή δεξαμενή οδού Σπύρου Λούη
  8. Βιοτεχνικές εγκαταστάσεις
  9. Συγκρότημα δωματίων διαφόρων φάσεων
  10. Ρωμαϊκό βαλανείο

113-118 Φρέατα επισκέψεων Αδριανείου Υδραγωγείου

 

ΟΛΥΜΠΙΑΚΟ ΣΤΑΔΙΟ

Η μεγάλη πεδιάδα στην οποία κατά την περίοδο 1978-1982 ανεγέρθηκαν τα κτίρια του Ολυμπιακού Σταδίου στο Μαρούσι συμπίπτει με τον αρχαίο δήμο του Αθμόνου (εικ1). Μετά τις μεταρρυθμίσεις που εισήγαγε το 507/6 πχ ο Κλεισθένης με στόχο την εμπέδωση της δημοκρατίας, η Αττική χωρίστηκε σε δέκα τμήματα, καθένα από τα οποία αντιστοιχούσε και σε μία φυλή. Κάθε τμήμα της νέας διοικητικής διαίρεσης απαρτιζόταν από πολλούς δήμους, ένας εκ των οποίων ήταν και ο δήμος Αθμόνου. Οι δημότες του Αθμόνου ανήκαν στην Κεκροπία φυλή. Σήμερα πιστεύεται ότι το διοικητικό κέντρο του δήμου, λατρευτικά κτήρια και σπίτια, βρισκόταν στη θέση Πέλικας, σε ύψωμα προς τα νοτιοδυτικά της μικρής πόλης του Αμαρουσίου (εικ.1 αριθμ.1).

 

ΜΑΡΟΥΣΙ

Στο Μαρούσι, γνωστό προάστιο στα βόρεια της Αθήνας, αρχαιολογική έρευνα της τελευταίας εκατονταετίας έφερε στο φως λίγα αρχαία μνημεία, επειδή η πόλη είναι δημιούργημα της βυζαντινής περιόδου. Το Μαρούσι της εποχής των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων του 1896 είχε μόνο 1800 κατοίκους. Ωστόσο, εντυπωσιάζουν οι θριαμβευτικές επιδόσεις των Μαρουσιωτών στους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες.Την πρώτη θέση στον τελικό αγώνα του Μαραθωνίου δρόμου κατέλαβε ο Σπύρος Λούης, ενώ την έκτη και την όγδοη θέση κατέλαβαν αντιστοίχως οι χορηγοί Ελ. Παπασυμεών και Σ. Μασούρης. Ένα από τα παλαιότερα οργανωμένα αθλητικά γυμναστήρια της χώρας λειτούργησε επίσης στο Μαρούσι, αμέσως μετά το 1896.

 

Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ ΑΡΤΕΜΙΔΟΣ ΣΤΟ ΜΑΡΟΥΣΙ

Σωστικές ανασκαφές γύρω στη θέση Πέλικας βεβαίωσαν τη μεγάλη αρχαιολογική σημασία της ζώνης. Η διάνοιξη της Αττικής Οδού έφερε στο φως αρχαίο δρόμο και σπουδαίο νεκροταφείο του 5ου αιώνα πΧ, με τάφους που συνοδεύονταν από εξαίρετα ζωγραφιστά αγγεία (εικ.2) και άλλα ευρήματα. Ο δρόμος αποτελούσε κεντρικό οδικό άξονα που οδηγούσε στον Πέλικα. Αρχαιολόγοι και ερευνητές του 19ου αιώνα, αναφέρουν την ύπαρξη βυζαντινών και μεταβυζαντινών ναϋδρίων. Επίσης περιγράφουν εντοιχισμένα αρχαία θεμέλια και σημαντικό επιγραφικό υλικό που αναφέρεται στην λατρεία της θεά Αρτέμιδος. Δύο μαρμάρινοι όροι ανήκουν στο τέμενος της θεάς, ενώ σε διασωθείσα επιγραφή του 4ου αιώνα πΧ υπάρχει κείμενο που περιγράφει λατρεία προς τιμή της θεάς Αρτέμιδος, καθώς και ετήσιους αθλητικούς, μουσικούς και χορευτικούς αγώνες (εικ.3, εξώφυλλο :IG II² 1203, Επιγραφικό Μουσείο). Η θέση του αρχαίου ναού δεν μας είναι γνωστή. Προτάθηκε ότι η βυζαντινή εκκλησία Παναγία Νερατζιώτισσα μονόκλιτη βασιλική που ανεγέρθηκε το 850 μΧ, εκτείνεται επάνω στα ερείπια του ναού της Αρτέμιδος. Πιστεύεται ότι οι αγώνες τελούνταν στα νότια του Πέλικα, στην εκτεταμένη πεδιάδα όπου βρίσκεται το Ολυμπιακό Στάδιο.

 

ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΟΑΚΑ

Γενικά η περιοχή είναι γνωστή για τα πλούσια κοιτάσματα πηλού εξαιρετικής ποιότητας, κατάλληλα για την κατασκευή αγγείων. Σε ακόμα βαθύτερα στρώματα υπάρχουν κοιτάσματα λυχνίτη, του οποίου η εκμετάλλευση γινόταν μέχρι την δεκαετία του ’60. Η εξασφάλιση νερού ήταν δύσκολη, γιατί ο υδροφόρας ορίζοντας εκτεινόταν σε βάθος και η κατασκευή πηγαδιών ασύμφορη. Για την πανίδα του Αθμόνου στην αρχαιότητα γνωρίζουμε ότι η πεδιάδα ήταν κατάφυτη με ελιές και αμπέλια. Δείγματα ελαιώνων με υπεραιωνόβιες ελιές υπάρχουν ακόμα στους γύρω αγρούς.

 

ΡΩΜΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ – ΥΔΡΑΥΛΙΚΑ ΕΡΓΑ

Ανασκαφές που διενεργήθηκαν από τη Β΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων, στη διάρκεια της τελευταίας πενταετίας στην ευρύτερη περιοχή του Ολυμπιακού Σταδίου, έδειξαν ότι οι κάτοικοι της Ρωμαϊκής περιόδου (1ος –2ος αιώνας μΧ ) στράφηκαν στην κατασκευή μεγάλων δεξαμενών, με στόχο την ύδρευση της περιοχής και την άρδευση των γύρω αγρών. Τα ευρήματα δεν έχουν ακόμα δημοσιευτεί. Ωστόσο, με βάση προκαταρτικές παρατηρήσεις διαπιστώνεται το έντονο ενδιαφέρον του ρωμαϊκού Αθμόνου στην προώθηση έργων ύδρευσης. Στα ευρήματα των τελευταίων ετών περιλαμβάνονται τα ερείπια δεξαμενών ιδιαιτέρως μεγάλων διαστάσεων στο Λασσάνη (νότια πλευρά Πέλικα), στην οδό Αρτέμιδος ( Δημοσιογραφικό Χωριό), επίσης δε στα βορειοανατολικά και στα δυτικά αντιστοίχως του Ολυμπιακού Σταδίου). Από τις δεξαμενές οι τρεις ανήκουν πιθανότατα στο 2ο αιώνα μΧ. Την δεξαμενή στο Λασσάνη μπορεί ο επισκέπτης να περιεργαστεί, μερικώς διατηρημένη, επάνω σε μεγάλη αντηρίδα δίπλα στη βόρεια πλευρά της Αττικής Οδού (εικ.1, αριθ.1 και εικ. 4). Άλλη δεξαμενή σώζεται σε γειτονική απόσταση και προς Βορρά του Ολυμπιακού Σταδίου (εικ. 1, αριθ.6). Είναι επισκέψιμη και έχει ενταχθεί στα έργα ανάπλασης του χώρου. Η τρίτη δεξαμενή ανακαλύφθηκε στην οδό Σπύρου Λούη, στα Νοτιοδυτικά του σταδίου ( εικ.1, αριθ 7 και εικ 5 ). εκεί, η έρευνα αποκάλυψε ορθογώνια δεξαμενή σε βαθμιδωτή διάταξη δύο επιπέδων με συνολικές διαστάσεις 10Χ30 μ. περίπου. Επιχωματώθηκε προκειμένου να διαπλατυνθεί ο δρόμος εν όψει των Ολυμπιακών Αγώνων. στο εσωτερικό της βρέθηκε ακέφαλο γυναικείο άγαλμα των ελληνιστικών χρόνων (εικ.6 ). Γενικά, οι δεξαμενές διαθέτουν δάπεδο στρωμένο με μωσαϊκό πηλίνων ψηφίδων, τοιχώματα επιχρισμένα με υδατοστεγές κονίαμα, κλίμακες καθόδου και αγωγό απορροής υδάτων. Εικάζεται ότι στεγάζονταν με ελαφρώς υπερυψωμένη στέγη.

 

ΠΗΛΙΝΟΙ ΡΩΜΑΪΚΟΙ ΑΓΩΓΟΙ

Η τροφοδοσία των δεξαμενών επιτυγχανόταν με μεγάλους πήλινους αγωγούς που μετέφεραν το νερό από την Κηφισιά – που διέθετε πλούσιες υδάτινες πηγές – , στο Μαρούσι. Πρόκειται περί αγωγών ελλειπτικής διατομής, φτιαγμένους με δακτυλίους, κάθε ένας από τους οποίους αποτελείται από δύο προσαρμοζόμενα πεταλόσχημα στελέχη. Ένα μεγάλο τμήμα ανάλογου αγωγού ανακαλύφθηκε στα βόρεια του Ολυμπιακού Γηπέδου Αντισφαίρισης (εικ1, αριθ. 4). Περνώντας κάτω από τη δυτική πλευρά του Γηπέδου Αντισφαίρισης κατευθύνεται προς τα ΝΑ, όπου και τέμνει τη μεγάλη Αλέα. Ένα αξιόλογο τμήμα του που αποτελούσε και κομβικό σημείο, διατηρείται σε βάθος 4,02μ., μέσα σε τάφρο ανάδειξης σφραγισμένη με γυάλινη επικάλυψη, εκεί που η Αλέα συναντά το Γήπεδο Αντισφαίρισης (εικ1, αριθ. 4-5). Για την επίσκεψη και τον καθαρισμό του αγωγού υπήρχαν τετράγωνα πλινθόκτιστα και κτιστά φρεάτια που παρεμβάλονταν σε μικρές αποστάσεις.

 

ΡΩΜΑΪΚΟ ΒΑΛΑΝΕΙΟ

Η πιο πρόσφατη ανασκαφή της Β΄ Ε.Π.Κ.Α. (Μάρτιος- Μάϊος 2004) διενεργήθηκε κοντά στην οδό Σπύρου Λούη, στα νότια κράσπεδα του Ολυμπιακού Σταδίου. Η έρευνα έφερε στο φως βαλανείο , δίπλα ακριβώς στο δρόμο του βάδην (εικ. 1, αριθ.10 και εικ.7). πρόκειται περί κτηριακού συγκροτήματος με λουτρικές εγκαταστάσεις, το οποίο χρονολογείται στη ρωμαϊκή περίοδο. Έχει διαστάσεις 16.00 Χ 24.00 μ. και εκτείνεται με κατεύθυνση Β-Ν. Αποτελείται από δύο τμήματα. Στο βόρειο διακρίνεται ορθογώνιος υπαίθριος χώρος που πλαισιώνεται από δωμάτια στην ανατολική και δυτική του πλευρά. Η νότια όψη του κτηρίου αποτελείται από δύο ορθογώνιες προβολές που πλαισιώνουν διακοσμητική κόγχή. στο εσωτερικό του νοτίου τμήματος υπάρχει περιστύλιο που περιβάλλει δεύτερο υπαίθριο χώρο με δάπεδο αποτελούμενο από πήλινες ψηφίδες και δεξαμενή σχήματος Π. Λευκό κονίαμα καλύπτει τη δεξαμενή, η οποία διαθέτει μάλιστα μικρές βαθμίδες που οδηγούν στο εσωτερικό. Προφανώς η δεξαμενή λειτουργούσε με κρύο νερό και χρησίμευε για να λούονται αθλητές και επισκέπτες. Σημειώνεται ότι στην εξωτερική πλευρά του κτηρίου, την βορειοδυτική, χτίστηκε σε δεύτερη φάση εγκατάσταση θερμού ύδατος και ατμού, που όμως λειτουργούσε αυτόνομα χωρίς να μεταφέρει το θερμό νερό στο κυρίως κτήριο.

 

ΑΔΡΙΑΝΕΙΟ ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟ

Ενώ οι ρωμαϊκές δεξαμενές του Ολυμπιακού Σταδίου τροφοδοτούνταν με νερά επιφανείας η πεδιάδα με τις Ολυμπιακές Εγκαταστάσεις κρύβει σε βάθος το Αδριάνειο Υδραγωγείο. Το έργο δρομολογήθηκε από τον Αδριανό το 125 μΧ και ολοκληρώθηκε το 140 μΧ. Το νερό μεταφερόταν στην Αθήνα από πηγές στην Πάρνηθα και στην Κηφισιά, σε απόσταση 20χλμ. περίπου. Ήταν υπόγεια κατασκευή ορθογώνιας διατομής με καμαρωτή στέγαση και διαστάσεις πλάτος 0,70μ., ύψος 1,60μ. Για τον καθαρισμό της σήραγγας υπήρχαν φρεάτια ανοιγμένα σε απόσταση ανά 35μ περίπου. τα νερά οδηγούνταν σε μεγάλη δεξαμενή της πρωτεύουσας, διαστάσεων 26Χ9μ. και βάθους 2 μέτρων χτισμένη στο Κολωνάκι (πλατεία Δεξαμενής), από όπου γινόταν η διανομή. Στην δεξαμενή ανήκε πρόπυλο (διαλύθηκε το 1778) από τέσσερις ιωνικούς κίονες και επιστύλιο με επιγραφή αναφερόμενη στον Αδριανό και στον αυτοκράτορα Αντωνίνο τον ευσεβή, που ολοκλήρωσε το έργο. Στις Ολυμπιακές Εγκαταστάσεις Αμαρουσίου η σήραγγα βρίσκεται σε βάθος 20μ. περίπου. Σώζονται πολλά φρεάτια του Αδριανείου Υδραγωγείου, τετράγωνης ή κυκλικής διατομής. Στην θέση των φρεατίων 121,119 και 122 θα παρατηρήσει ο επισκέπτης στα βόρεια του Ολυμπιακού Σταδίου, ενώ αξιόλογα δείγματα από τους κορμούς φρεατίων (128,129,130,131), απογυμνωμένων και τις γύρω επιχώσεις (εξαιτίας της ταπείνωσης της σημερινής στάθμης του εδάφους για τους αγώνες του 2004) διακρίνονται στη δυτική πλευρά των αθλητικών εγκαταστάσεων, κοντά στην κλίμακα προς τον ΗΣΑΠ (εικ1).

 

ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΑ ΙΧΝΗ ΧΡΗΣΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΟΑΚΑ

Οι ανασκαφές έδειξαν ότι ο χώρος όπου βρίσκονται σήμερα οι Ολυμπιακές Εγκαταστάσεις ήταν σε χρήση από την γεωμετρική περίοδο (8ος αιώνας πΧ). Από την επίχωση αρχαίου δρόμου δίπλα στη ρωμαϊκή δεξαμενή στα βόρεια του Ολυμπιακού Σταδίου προέρχεται θραύσμα αγγείου με παράσταση Διονύσου (εικ.8: αρχές 5ου αι. πΧ.). σε αθλητικές δραστηριότητες ανάγει η ανακάλυψη μαρμάρινης τεφροδόχου κάλπης κοντά στο Γήπεδο Αντισφαίρισης του σταδίου (εικ9). Περιείχε την ταφή αθλητή όπως προκύπτει από τα κτερίσματα που συνόδευαν το νεκρό. Σώθηκαν ψήγμα χρυσού, δύο αρυβαλλοειδείς λήκυθοι, ένα λίθινο αλάβαστρο και μία σιδερένια στλεγγίδα (εικ.10). Η ταφή χρονολογείται γύρω στο 400-375 πΧ. στλεγγίδες αυτού του τύπου σε χαλκό ή σίδερο ήσαν σε χρήση στην αρχαιότητα για την απομάκρυνση των ρύπων από το σώμα μετά τις αθλητικές ασκήσεις.

 

ΕΚΘΕΤΗΡΙΟ

Σε μικρό εκθετήριο αρχαίων στο χώρο του Ολυμπιακού Σταδίου που δημιουργήθηκε από την Β΄ ΕΠΚΑ με τη συνεργασία της Γενικής Γραμματείας Αθλητισμού και του Οργανισμού 2004 διατηρείται ομάδα ευρημάτων και εκμαγείων έργων που προέρχονται από τις ανασκαφές των τελευταίων ετών. Το εκθετήριο βρίσκεται δίπλα στην μεγάλη Αλέα και τους Αθλητικούς Ξενώνες του σταδίου. Εκεί ο επισκέπτης θα θαυμάσει αντίγραφο του ελληνιστικού αγάλματος γυναικείας θεότητας που βρέθηκε στη ρωμαϊκή δεξαμενή ντης οδού Σπύρου Λούη, εκμαγείο της ταφικής τεφροδόχου του Γηπέδου Αντισφαίρισης, μεγάλο τμήμα του ρωμαϊκού πήλινου αγωγού ύδρευσης, βυζαντινού σιρούς για αποθηκευτικούς σκοπούς, καθώς και ταφικό περίβολο με σαρκοφάγο του 4ου αι πΧ. που ανακαλύφθηκε σε ανασκαφή της Αττικής Οδού (Πέλικας), κοντά το Ολυμπιακό Στάδιο. Τα ευρήματα δείχνουν την διαχρονική χρήση του χώρου από την αρχαιότητα μέχρι τη βυζαντινή περίοδο.

 

Καθ. Δημήτρης Σκιλάρντι

Β΄ ΕΠΚΑ